Jan Walery Jędrzejewicz, najwybitniejszy polski astronom amator, lekarz, meteorolog oraz autor „Kosmografii”, urodził się w Warszawie 14 kwietnia 1835 roku. Rodzina Jędrzejewicza, mająca korzenie ormiańskie, wywodziła się z Płocka. W mieście, które na początku XVIII wieku było stolicą departamentu, a potem województwa, przodkowie astronoma pełnili często istotne funkcje publiczne.
Jan Jędrzejewicz, ojciec astronoma, również był postacią o nietuzinkowym życiorysie. Uczestniczył w powstaniu listopadowym, a w czasach późniejszych pracował w sądownictwie. Od 1862 roku był adwokatem przy Sądzie Apelacyjnym w Warszawie. Matka Jana Walerego, Ewa Konarzewska, podobnie jak jej mąż, pochodziła z Płocka. Młody Jan Walery swoją edukację rozpoczął w gimnazjum filologicznym w 1845 roku, a następnie uczęszczał do warszawskiego Gimnazjum Realnego. Po jego ukończeniu rozpoczął studia na wydziale architektury w Szkole Sztuk Pięknych w Warszawie, lecz z powodu problemów ze wzrokiem musiał owe studia przerwać. W 1855 roku zdecydował się na rozpoczęcie studiów medycznych w Moskwie. W 1861 roku wrócił z dyplomem lekarskim do Warszawy i niedługo potem ruszył w podróż po Europie, odwiedzając ośrodki uniwersyteckie w Niemczech, Anglii i Francji. W 1862 roku Jędrzejewicz wrócił do kraju i kilka miesięcy przed wybuchem powstania styczniowego objął posadę lekarza w Płońsku.
Płońsk, liczący wówczas osiem tysięcy mieszkańców i coraz szybciej rozwijający się po okresie dłuższego zastoju, otoczony był terenami podmokłymi, które sprzyjały szerzeniu się chorób. Jędrzejewicz szybko odnalazł się w tych trudnych warunkach i dał się poznać jako pracowity lekarz, który niejednokrotnie udzielał bezpłatnej pomocy. Swoim podejściem do pacjentów oraz umiejętnościami szybko zdobył sobie szacunek i uznanie.
Jędrzejewicz stał się w ten sposób lekarzem wszystkich warstw społecznych Płońska, w tym także bardziej zamożnych rodzin z całego powiatu, jak choćby Weyherów z Poświętnego, u których miał okazję poznać młodego Sienkiewicza. Jędrzejewicz nie poprzestał tylko na udzielaniu pomocy lekarskiej.
Z właściwą sobie spostrzegawczością opisywał co ciekawsze przypadki chorób, a potem publikował artykuły na łamach czasopism takich jak ”Klinika”, „Medycyna”, Pamiętnik Fizjograficzny” i „Korespondent Płocki”. Usiłował także znaleźć związek między panującymi w Płońsku warunkami pogodowymi a liczbą zachorowań na poszczególne choroby, tworząc „Tablicę porównawczą czynników meteorologicznych z chorobami panującymi w Płońsku i okolicy”.
Być może ta praca, związana z regularnymi obserwacjami pogody, pchnęła Jędrzejewicza w kierunku bardziej poważnego zainteresowania się meteorologią. Początkowy okres pobytu Jędrzejewicza w Płońsku stoi przede wszystkim pod znakiem pracy lekarskiej i społecznej.
Będąc człowiekiem ogromnej ciekawości świata i wnikliwego umysłu, mimo ogromu zajęć związanych ze swoją profesją, Jędrzejewicz dotkliwie odczuwał kulturalną flautę prowincji. Jak pisze dr Jan Gadomski: „życie pozbawione jakichkolwiek możliwości kulturalnych pchnęło go do obserwacji nieba. Właściwa mu aktywność umysłowa zainteresowanie to przerodziła w systematyczną pracę naukową”.
Jędrzejewicz szybko stał się zapalonym astronomem amatorem i postanowił wybudować własne obserwatorium. Jeszcze przed jego powstaniem astronom nabył pewne wydawnictwa naukowe oraz skromny sprzęt optyczny.
W 1872 roku Jędrzejewicz wyjechał na krótko do Niemiec, aby zapoznać się najnowszymi osiągnięciami astronomii. W tym samym czasie rozpoczął współpracę z dwoma astronomami: Janem Kowalczykiem z Warszawy oraz Hermanem Karolem Voglem z Poczdamu. W celu wybudowania obserwatorium Jędrzejewicz wynajął ogródek działkowy nieopodal rzeki Płonki. Budowa i wykańczanie obserwatorium trwały blisko dwa lata.
Budynek, o konstrukcji drewnianej, dzięki architektonicznej wiedzy i estetycznemu wyczuciu astronoma, zaczął wkrótce stanowić jedną z głównych atrakcji miasta. Jędrzejewicz stworzył obserwatorium, które pod względem wyposażenia dorównywało placówkom akademickim. Pod koniec życia astronoma jego instrumentarium wyglądało imponująco. W sali południkowej oraz dwóch pomieszczeniach z kopułami znajdował się następujący sprzęt: 162 mm ekwatoriał Steinhaila, 140 mm refraktor Cooke’ a, 105 mm heliograf oraz koło południkowe. Wyposażenia dopełniały liczne i rzadkie akcesoria. Jędrzejewicz prowadził przede wszystkim obserwacje wymagające nadzwyczajnej precyzji. W latach 1876 – 87 Jędrzejewicz wykonał dla 368 gwiazd podwójnych 18035 pomiarów odległości kątowych oraz kątów pozycyjnych. Wyniki te publikował w niemieckim „Astronomische Nachrichten”. Kolejną istotną dziedziną badań Jędrzejewicza były komety, dla których wykonywał obserwacje pozycyjne.
W latach 1881 – 87 obserwował łącznie 16 komet. Spostrzeżenia dotyczące tych obiektów, łącznie z prognozami umożliwiającymi ich śledzenie na niebie, Jędrzejewicz publikował we „Wszechświecie”. Płoński astronom obserwował także większe ciała Układu Słonecznego, a przede wszystkim Słońce oraz jasne planety.
Szczególnym zainteresowaniem darzył zjawisko aktywności plamotwórczej Słońca, którym zajmował się w latach 1881 – 84. W 1887 roku Jędrzejewicz organizuje wyprawę w okolice Wilna, w celu obserwacji całkowitego zaćmienia Słońca. Ambitny plan obserwacyjny, który miał być realizowany głównie w oparciu o instrumenty z płońskiego obserwatorium, udaremniła pogoda.
W szczególny sposób Jędrzejewicz wyróżnił się wykorzystując do obserwacji nieba spektroskopię, a więc najnowocześniejszą w tamtych czasach metodę badania ciał niebieskich.
Za pomocą spektroskopów obserwował m.in. widmo słoneczne, widma gwiazd i meteorów. Wprawa, z jaką posługiwał się spektroskopami, wzbudzała podziw współpracujących z nim astronomów zawodowych.
Osiągnął w tej dziedzinie wyżyny, będąc ograniczonym jedynie możliwościami swoich skromnych instrumentów. Wykonując w zakresie astronomii prawdziwie tytaniczną pracę, Jędrzejewicz nie zapomniał o kontynuowaniu swoich badań meteorologicznych. Systematyczne badania pogody prowadził w Płońsku przez blisko 12 lat. Podobnie jak w przypadku spektroskopii, Jędrzejewicz był w Polsce jednym z prekursorów badań pogody.
Stacja meteorologiczna w Płońsku zaczęła funkcjonować już w 1875 roku. Stacja Jędrzejewicza wyposażona była w bardzo zaawansowany zestaw instrumentów. Jędrzejewicz publikował uzyskane podczas badań wyniki raz na miesiąc w „Korespondencie Płockim”, utrzymując ciągłość publikacji przez 10 lat. Wyniki swoich badań, miesięczne przeglądy pogody oraz podsumowania roczne doktor Jędrzejewicz publikował w czasopismach, takich jak: „Przyroda i Przemysł” i „Pamiętnik Fizjograficzny”. Doktor Jędrzejewicz popularyzował naukę za pomocą odczytów. Odbywały się one w Płońsku, Płocku oraz w Warszawie. Te, które odbywały się poza Płońskiem, organizowane były przez Koła Wydawnicze „Wszechświata” oraz „Pamiętnika Fizjograficznego”, a także z inicjatywy różnych organizacji społecznych. Najbardziej znanymi odczytami Jędrzejewicza były: „O budowie wszechświata”, „Zastosowanie praw meteorologii do celów praktycznych”, „O Słońcu”, „O przeszłości świata fizycznego” oraz „O elektryczności powietrznej”. Niezależnie od tego, gdzie miały miejsce odczyty Jędrzejewicza, gromadziły one rzesze słuchaczy. Niezależnie od tego, gdzie miały miejsce odczyty Jędrzejewicza, gromadziły one rzesze zaciekawionych słuchaczy. Jędrzejewicz był sławnym naukowcem – na swoje odczyty przyciągał także publiczność swoimi wybitnymi zdolnościami krasomówczymi.
Te ponadprzeciętne umiejętności Jędrzejewicza do przekazywania wiedzy oraz talent do posługiwania się słowem ukazały się w pełni w ukończonej w 1886 roku „Kosmografii”, która ukazała się nakładem Kasy Im. Mianowskiego. Jeden z pierwszych podręczników do podstaw astronomii w języku polskim, zawierający także przegląd ówczesnej wiedzy astronomicznej, był prawdziwym osiągnięciem na tle zarówno polskiej, jak i europejskiej nauki. Książka ta posiada pewną wartość dydaktyczną nawet dziś. „Kosmografia” ukazała się ponownie w 1907 roku, przy czym rozdziały poświęcone teoriom astronomicznym oraz kosmologicznym poddano pewnym zmianom, gdyż niektóre teorie opisane w 1886 roku były już nieaktualne. Ostatni raz „Kosmografia” ukazała się w 1980 roku w postaci reprintu pierwszego wydania w nakładzie zaledwie 500 egzemplarzy.
Wydanie „Kosmografii” oraz nieudana wyprawa na Litwę w celu obserwacji zaćmienia Słońca były ostatnimi dwoma ważnymi przedsięwzięciami płońskiego astronoma. W listopadzie 1887 roku Jędrzejewicz ulega zakażeniu tyfusem. Wyczerpany pracą organizm walczył z infekcją aż sześć tygodni. Doktor Jan Jędrzejewicz umiera 19 grudnia 1887 roku o godzinie 6 rano, mając zaledwie 53 lata. Pogrzeb Doktora odbył się 21 grudnia 1887 roku w płońskim kościele parafialnym św. Michała Archanioła, skąd trumnę przeniesiono na miejscowy cmentarz.
Placówka o charakterze popularnonaukowym i edukacyjnym, której głównym zadaniem jest propagowanie wiedzy astronomicznej wśród mieszkańców Płońska i całego regionu, a także upamiętnienie osiągnięć naukowych wybitnego płońskiego astronoma, Jana Walerego Jędrzejewicza.
